მე-12-13 საუკუნეების უნიკალური ქართული ხელნაწერი ვანის ოთხთავი საგანგებოდ თამარ მეფისთვის კონსტანტინეპოლში რომანის ქართველთა მონასტერში გადაუწერიათ. ამ ეკლესიაში ქართველთა მოღვაწეობის შესახებ მოთხრობილია „ილარიონის ცხოვრებაში" (ცნობილი ქართველი საეკლესიო მოღვაწე ილარიონ ქართველი) და ასევე ტაძრის ადგილსამყოფელის შესახებ. რომანის მონასტერი სუსთენის წმინდა მთავარანგელოზის ეკლესიის მახლობლად მდებარეობდა, ბოსფორის სრუტესთან ევროპულ სანაპიროზე. ჩვენამდე მოღწეული ერთ-ერთი საბუთით კი ირკვევა, რომ 980 წლის შემდეგ რომანის მონასტერი ქართველებს აღარ ეკუთვნოდათ.

ფიტარეთის მონასტერი, რომელიც ქვემო ქართლში, თეთრიწყაროს რაიონში, მდინარე ქციის ხეობაში მდებარეობს, აშენდა თამარ მეფის ვაჟის, ლაშა-გიორგის მეფობის დროს და თარიღდება 1213-1222 წლებით. "არს მონასტერი ფიტარეთის, შუენიერ ნაშენი, გუმბათიანი, შუენიერს ადგილას, ზის წინამძღვარი, მის ქვეით ერთვის ქციას ფოცხვერიანი ხევი, ვენახიანი, ხილიანი..." - ასე აღწერს ვახუშტი ბატონიშვილი ფიტარეთის მონასტერს.

იესო ქრისტეს რჩეული 12 მოციქული, ქრისტეს მოწაფეები, რომლებიც ქრისტეს მოძღვრების პირველი გამავრცელებლები იყვნენ საქართველოში, მათ შესახებ ცნობები მოიპოვება, როგორც ძველ ქართულ, ასევე ბერძნულ და ლათინურ ქრონიკებში. საქართველოში 12 მოციქულის მოღვაწეობის შესახებ ცნობებს გვაწვდის ცნობილი საეკლესიო მოღვაწე დორითე ტირელი ეპისკოპოსი, რომელიც მოღვაწეობდა მე-4 საუკუნეში. ეპიფანე კვიპროსელი, მე-10 საუკუნის მოღვაწე, ეკომენტი და სხვები.

გელათის მონასტრში, სადაც უამრავი სიწმინდე იყო დაცული, დავით აღმაშენებელს ბევრი რელიკვია შეუწირავს. გელათის ღვთისმშობლის ტაძრის ჩრდილოეთის ფრესკაზე მეფეს მარცხენა ხელში ტაძრის მაკეტი უპყრია, მარჯვენა ხელის თითზე კი სამეფო ბეჭედი უკეთია. გადმოცემის თანახმად, დავითს ეს ბეჭედი სახელმწიფო ბეჭდის ნაცვლად ჰქონია, როცა რომელიმე სიგელს აწერდა ხელს. ბრძოლაში შესვლის წინ კი ჯერ ამ ბეჭედს ეამბორებოდა, მერე თავს ახდიდა და სანაწილეში მოთავსებულ წმინდანთა ნაწილებს შეწევნას სთხოვდა. ისტორიკოსთა აზრით, დავთის ბეჭედში მოთავსებული უნდა ყოფილიყო ძელი ჭეშმარიტების ნაწილი და წმინდა გიორგის ნაწილი. ბეჭდის ზედაპირზე კი, რომელიც ამობურცული და ოქროთი დაფერილი იყო, სიღრმეში ფეხზე მდგომი წმინდა გიორგი იყო ამოტვიფრული.

საუკუნეების მანძილზე საქართველოს ეკლესიებში მრავალი სიწმინდე იყო დავანებული, რომელთა დიდი ნაწილი კონსტანტინეპოლიდან, იერუსალიმიდან და სხვა წმინდა ადგილებიდან შემოაბრძანეს. სიწმინდებით მდიდარი იყო, სვეტიცხოვლის ტაძარი, შიომღვიმე, გელათი, გარეჯა, აფხაზეთის ეკლესიები, ასევე ათონის ივერთა მონასტერი, პატრიწონის სავანე და სხვა ეკლესია-მონასტრები.

ზარზმის მონასტერი, რომელიც მდებარეობს სამცხე-ჯავახეთში, სოფელ ზარზმაში, მე-8 საუკუნით თარიღდება და მისი აგება ქართველ წმინდანს სერაპიონ ზარზმელის სახელს უკავშირდება.  რომელიც ზარზმის მონასტრის პირველი წინამძღვარი იყო და იქვეა დაკრძალული.   

"კუმურდო შუა საუკუნეების ხუროთმოძღვრების ერთი მწვერვალთაგანია, როგორც მხატვრული ღირსებით, ისე არქიტექტურით და მიეკუთვნება იმ იშვიათ ქართულ ძეგლთა რიცხვს, რომელთაც თავისსავე კედლებზე აქვთ წარწერები, რომელშიც მოხსენიებულნი არიან ხუროთმოძღღვრები, მითითებულია აგების თარიღი და ძეგლის შემდგომი ისტორიული თავგადასავალები" - ასე აღწერს ცნობილი ქართველი ისტორიკოსი ვახტანგ ბერიძე კუმურდოს შესანიშნავ ტაძარს ჯავახეთში, მდებარეს ახალქალაქის პლატოზე, ზღვის დონიდან 1740 მეტრზე. ტაძარი, რომელიც თარიღდება მე-10 საუკუნით და დღეს მხოლოდ მისი ნანგრევებია შემორჩენილი.

"მოერთვის ჭოროხს მდინარე ბანა-ფანასკერტი, გამომდინარე ყულანუ მთისა დ ამ წყალსა მთაში არს ბანა აწ უწოდებენ ფანაქს. აქ არს ეკლესია გუმბათიანი, დიდი შუენიერად ნაგები, კეთილშუენიერს ადგილს, აღაშენა მეფემან ადარნასემ და დაფლულ არიან მეფენი. იჯდა ეპისკოპოზი"- ასე აღწერს ბანას ტაძარს ვახუშტი ბატონიშვილი.

პირველი ცნობა საქართველოდან ქართული განძისა და ხელნაწერების გატანის შესახებ გვხვდება იოანე ბატონიშვილის "ალმასობაში", საიდანაც ვიგებთ, რომ თემურ ლენგმა ორი ურემი ხელნაწერი გაიტანა საქართველოდან.

გორის ციხის აკლდამები, რომელიც მდებარეობს ყაზბეგში, ზღვის დონიდან 1870 მეტრზე, სტეფანწმინდიდან 10 კმ-ის დაშორებით, ვახუშტი ბატონიშვილი "გორის სოფლების" სახელით მოიხსენიებს.

"არს ეკლესია წილკანს ღვთისმშობლისა, გუმბათიანი და შვენიერი, აღაშენა მეფემან ბაქარ, ზის ეპისკოპოსი, მწყემსი მუხრანისა, ორივე არაგვისა და ბაზალეთისა" - ასე აღწერს ვახუშტი ბატონიშვილი წილკნის ეკლესიას, რომელიც ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის შობის სახელზეა აგებული.

პორტუგალიაში, დე-გრასას საკათედრო ტაძარში, რომელსაც დღესაც ამშვენებს ქეთევან წამებულის მარტვილობის პანო - 12 მეტრის სიგრძისა და 3 მეტრის სიმაღლისაა. მოჭიქული თიხის ფილებზე ლურჯი საღებავებით შესრულებულ ნახატზე გამოსახულია ქეთევან დედოფლის ირანში ჩაბრძანება, წამება და შემდეგ ავგუსტინელი ბერების მიერ წმინდანის ნაწილების გადაცემა მეფე თეიმურაზისთვის.