საქართველოს ეკლესიებში დაცული საგანძურის შესახებ ფასდაუდებელ ცნობებს გვაწვდის ქართული სიგელ-გურჯები, მათ შორის გამორჩეულია 1546 წლის 4 თებერვალით დათარიღებული სიგელ-გურჯი "სვეტიცხოვლის განძეულობის ნუსხა".

დავით გარეჯის უდაბნოს საკვირველმოქმედი მადლის ქვის შესახებ, რომელიც დავით გარეჯელმა იერუსალიმიდან ჩამოიტანა, არაერთი ლეგენდა არსებობს. ერთ-ერთი ლეგენდის თანახმად, მამა დავითმა, როგორც კი უდაბნოს მღვიმის აგება დაასრულა, თავისი სანუკვარი ოცნების ასრულება გადაწყვიტა - მოელოცა იერუსალმის სიწმინდეები.

ათონის მთაზე სადაც 20 მონასტერია, მათ შორის გამორჩეულია ქართული ხუროთმოძვრების უძველესი ძეგლი ივერთა მონასტერი. ქართველებს ტაძარი იმ ადგილას აუგიათ, სადაც კვიპროსში მიმავალმა ღვთისმშობელმა პირველად დაადგა ფეხი. ათონის მთაზე ინახება ძველი ხატი, რომელზედაც ჩანს რომ სწორედ ივერთა მონასტრიდან ადის კიბე ზეცაში ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლამდე.

მარტყოფის ღვთაების მონასტერი, რომელიც სოფელ მარტყოფში მდებარეობს, მე-6 საუკუნეში, 13 ასურელ მამათაგან ერთ-ერთმა მამა ანტონ მარტყოფელმა დაარსა. ქართული წერილობითი წყაროების მიხედვით მე-6 საუკუნემდე ამ ადგილს აკრიანი-ქვიანი ადგილი ერქვა და იდგა ტაძარი, რომელიც ჯერ კიდევ ვახტანგ გიორგასალს აუშენებია.

ქართული ხუროთმოძღვრების უძველესი ძეგლი ნიკორწმინდა, რომელიც რაჭაში, სოფელ ნიკორწმინდაში მდებარებს, მე-11 საუკუნის დასაწყისშია აგებული. ტაძარს პირვანდელი სახე დღესაც აქვს შემორჩენილი, რაც იშვიათი მოვლენაა ქართული ეკლესიების ისტორიაში. ტაძრის უნიკალურობაზე მიანიშნებდნენ ჯერ კიდევ შუა საუკუნეებში უცხოელი მოგზაურები.

წმინდა კვირიკესა და წმინდა ივლიტას სახელობის ეკლესია, რომელიც სვანეთში, სოფელ კალაში მდებარეობს, მე-10 საუკუნით თარიღდება. ეკლესია მოხატულია კვირიკესა და ივლიტას ცხოვრების სცენებით. კედელზე ასომთავრული წარწერა კი გვამცნობს, რომ ეკლესია მოუხატავს 1112 წელს ქართველ მხატვარ თევდორეს.

მოწამეთას სამონატსრო კომპლექსი, რომელიც ქართული ხუროთმოძღვრების ერთ-ერთი უნიკალური ძეგლია, ქუთაისიდან 6 კილომეტრში, სოფელ მოწამეთას ახლოს მდებარეობს. მონასტერი გალავნით არის შემორტყმული და დგას კლდოვან-ტყიან მთაზე. აქ ადრე ციხე-ქალაქი ყოფილა, სადაც იდგა ხარების ეკლესია, რომელიც 735-737 წლებში მურვან ყრუმ დაანგრია. მოწამეთას მონასტრის დაარსების ისტორია არგვეთის მთავრების დავით და კონსტანტინე მხეიძეების სახელს უკავშირდება. ძმებმა მურვან ყრუს ლაშქარს დიდი წინააღმდეგობა გაუწიეს და მოწამებრივად აღესრულნენ. დავითი და კონსტანტინე დაკრძალეს ხარების დანგრეული ეკლესიის აკლდამაში. მე-11 საუკუნეში მეფე ბაგრატ მეოთხემ აქ მონასტერი ააგო და წმინდანები გადმოასვენა. ამ ადგილს კი მოწამეთა ეწოდა.

„აშურიანის ზევით არს უფლისციხე, კუერნაქის გადმოკიდებულის კლდის გორასა ზედა. მტკუარის კიდესა - შენობა უცხო, კლდისაგან გამოკუეთილი, პალატნი დიდ-დიდნი, ქანდაკებულნი კლდისაგანვე. დასავლეთით აქუს ქარაფი მაღალი. მას შინა გამოკუეთილნი ქუაბნი მრავალნი აწ შეუვალი“ - ასე აღწერს ვახუშტი ბატონიშვილი კლდეში ნაკვეთ ქალაქს - უფლისციხეს, რომელიც წერილობით წყაროებში პირველად მე-6 საუკუნეში იხსენიება.

ქართულ ეკლესიებში დაცული იყო უძველესი საგანძური, რომლის უდიდესი ნაწილი სხვადასხვა დროს საქართველოდან გაიტანეს და დღეს მსოფლიოს უდიდეს მუზეუმებს ამშვენებს. ასეთ ეკლესიებს შორის არის ჯუმათის მიქაელ და გაბრიელ მთავარანგელოზების სახელობის მონასტერი, რომელიც გურიაში, ოზურგეთის რაიონში, მდებარეობს. ტაძარი ოდითგანვე ცნობილი იყო თავისი სიძველეებითა და უძვირფასესი ხატებით, რომლებიც არა მხოლოდ ხელოვნების ნიმუშებით იყო მნიშვნელოვანი, არამედ ისტორიულ პირთა გამოსახულებებითა და კონკრეტული თარიღების შემცველი წარწერებით.

ჯუმათის მონასტერი, რომელიც ოზურგეთში, სოფელ ძირიჯუმათში, სერზე მდებარეობს, მთელი კოლხეთის დაბლობს და პალიასტომის ტბას გადაჰყურებს. მონასტერი მიქაელ და გაბრიელ მთავარნაგელოზების სახელზეა აგებული, თუმცა ზუსტი ცნობები როდის აიგო ეს ეკლესია, უცნობია. მონასტერში დღესაც შემორჩენილია მე-14 საუკუნის ფრესკები.

აღდგომიდან მე-40 დღეს მართლმადიდებელი ეკლესია მაცხოვრის ამაღლებას ზეიმობს. ამაღლების დღესაწაული ქრისტიანულ ეკლესიებში მე-4 მე-5 საუკუნიდან აღინიშნება. წმინდა სახარების მიხედვით, ბრწყინვალე აღდგომიდან 40 დღის განმავლობაში ქრისტე თავის მოწაფეებს ეცხადებოდა და ღვთის სასუფეველის შესახებ მოუთხრობდა.

რაჭაში სოფელ მრავალძალთან, ჭოლევის კლდესთან, "ჭიქის ტბის" ზემოთ ოდითგანვე იგდა ტაძარი, რომლის აგებაც ბაგრატ მესამის სახელს უკავშირდება 1010 წელს და თავიდანვე წმინდა გიორგის სახელობის იყო. მე-11 საუკუნის ქართული ხურთომოძვრების ეს უნიკალური ძეგლი გამირჩეოდა იშვიათი ფრესკებითა და ბარელიეფებით. ტაძრის აღმოსავლეთ ფასადზე, სარკმლის ორივე მხარეს გამოსახული იყო წმინდა მეომართა რელიეფები, მარჯვნივ წმინდა გიორგი, მარცხნივ კი წმინდა თევდორე,რომელიც გველეშაპს განგმირავს. ორივეს ზეაღმართული აქვს ხელები, ცალ ხელში უპყრიათ ჯვარი დაგვირგვინებლი შუბით. თავზე ადგათ შარავანდედი, წმინდა გიორგის თავზე გამოსახულია ასევე "ჯვარცმა", მაცხოვრის დიდი ზომის ფიგურა, რომლის ორივე მხარეს, ღვთისმშობლი და იოანე ღმრთისმეტყველია გამოსახული, ორი მფრინავი ანგელოზით. ჯვარცმის კომპოზიციის ქვემოთ გამოსახულია ადამის დიდი ზომის თავი, რომელსაც თავზე პალმის ორი დიდი ფოთოლი აქვს გადმოხრილი. ტაძრის კონქოში გამოსახული იყო ვედრების სცენა, ტახტზე დაბრძანებული მაცხოვარი, მარცხენა მუხლზე გაშლილი სახარებით. მის მარჯვნივ გამოსახული იყო ღვთისმშობელი, მარცხნივ იოანე ნათლისმცემელი.